Miecz

Krótka historia

Miecz (jap. nihonto) w tradycji narodu japońskiego znajduje poczesne i szczególne miejsce. Jego dzieje sięgają mitologicznego czasu bogów Shinto. Z mitu-legendy o powstaniu Japonii dowiadujemy się, że bogini słońca Amaterasu wysłała swojego wnuka Ninigi, aby ten uporządkował sprawy ziemskie. Na drogę wręczyła mu między innymi wielki miecz, który później odziedziczył Jinmu pierwszy z bosko-ziemskich władców Japonii. Pewnego razu Jinmu uratował się z płonącego stepu, wycinając swym mieczem trawę wokół siebie. Na pamiątkę tego wydarzenia miecz otrzymał nazwę trawo-siecz. Z biegiem czasu awansował do rangi świętości i stał się jednym z trzech insygniów władzy cesarskiej. W Japonii istniało i istnieje nadal głębokie przekonanie, że miecz posiada duszę. Jest ona jakby odzwierciedleniem jego twórcy. Przekonanie to ugruntowały znakomicie zarówno religia Shinto, jak i Buddyzm Zen, które przypisywały mieczowi cechy niezwykłe, wręcz nadprzyrodzone. Znakomity miecz mógł wykuć jedynie człowiek bez skazy.

Zaś sam proces kucia miecza miał charakter niezwykle uroczysty i na wpół religijny. Już na wiele dni przed rozpoczęciem pracy mistrz oddawał się medytacji i ceremonialnym ablucjom, mającym oczyścić jego duszę i ciało. Następnie odziany w odświętne szaty długo modlił się do Kami o pomoc. Czynił to z resztą przez cały czas pracy nad mieczem. Wejście do kuźni, oraz jej wnętrze chroniły sznury Simenawa, mające odstraszyć złe moce. Teraz można było przystąpić do pracy. Kilka słów warto poświęcić warsztatowi Mistrza, w którym powstawała taka znakomita broń. Wyposażenie kuźni uderza swoją prostotą. Długie paleniska wypełnione węglem drzewnym, miech ręczny, kowadło metalowe lub kamienne i niezbędne narzędzia, jak młotki, szczypce i przecinaki oraz drewniane koryto z wodą. Trudno wprost uwierzyć, że w tak prostych warunkach i za pomocą tak prostych narzędzi potrafiono wytworzyć broń nie mającej sobie równej na całym świecie. Sam proces wytwarzania mieczy różnił się niekiedy dość znacznie w zależności od szkoły i okresu historycznego. Poszczególne rodziny mieczników pilnie strzegły swoich tajemnic. Wypracowanych przez całe pokolenia i przekazywanych z ojca na syna.

Wytapianie

Początkowo miecznicy sami wytapiali żelazo z rudy darniowej i piasków żelazistych. W XV wieku niektórzy z nich zaczęli używać stali wytwarzanej przez wyspecjalizowane warsztaty. W drugiej połowie XVI wieku zaczęto stosować stal importowaną w dużej mierze z Europy. Spowodowane to było wyczerpaniem się rodzimych pokładów rudy darniowej. Zastosowanie tej obcej stali było powodem pogorszenia się jakości mieczy. Stal Watetsu wytapiano w dość prymitywnych piecach, długo utrzymując w stanie ciekłym. Dzięki czemu oczyszczano ją z różnych pierwiastków takich jak siarka czy fosfor. Otrzymany w ten sposób metal zlewano następnie do formy i przekuwano wielokrotnie, efektem tej pracy było niemal czyste żelazo o bardzo małej zawartości węgla (0,1 - 0,2%). Metal taki pozostaje ciągliwy i miękki nawet po zahartowaniu, co  stanowi ważny element w produkcji mieczy. Cały wytop określono na porcję około 11 kg. Tyle materiału potrzeba do wykucia głowni o wadze około 1kg. Każdą porcję metalu oddzielono z kolei na dwie części i wykuwano z nich płyty. Jedną z nich nawęglano starannie na wskroś, uzyskując stal o zawartości 1,4% węgla.

Części miecza

Częsci ostrza

Hartowanie

Po zahartowaniu jej otrzymywało się bardzo twardą, a jednocześnie bardzo kruchą stal. Rozbijano następnie tę twardą płytę na drobne kawałki. Następowała teraz ich staranna selekcja. W miejscach pęknięć widać było grubość ziarna. Wybrane starannie kawałki układało się na miękkiej płycie. Pakiet ten owijało się papierem i okładało się gliną. Całość wędrowała teraz do paleniska i po nagrzaniu się jej była zgrzewana poprzez intensywne skuwanie. Otrzymana w ten sposób płyta była z jednej strony miękka, a z drugiej twarda. Teraz można było przystąpić do operacji uzyskania damatsu skuwanego. Płytę kolejno dzielono na dwie połowy, zgrzewano i rozkuwano do poprzednich rozmiarów powtarzając tę operację np. 20 razy uzyskiwało się płytę składającą się z milionów mikronowej grubości warstewek na przemian miękkiego żelaza i twardej stali. W czasie opisywanego wyżej procesu można było przecięte połowy płyty układać w różny sposób, co w efekcie dawało na wypolerowanej głowni różnego kształtu  słoje. Efekt ten jest jedną z piękniejszych cech mieczy japońskich. Z tak przygotowanego materiału można było już wykuć głownie sztyletowe. Miecz potrzebował bardziej skomplikowanych konstrukcji. Jest ich kilka jeden z prostszych sposobów polegał na owinięciu damatsem miękkiego żelaznego rdzenia. Wprowadzenie właśnie tego miękkiego rdzenia zdecydowało o sukcesie mistrzów japońskich. Dzięki niemu właśnie nie tracąc nic ze swej twardości były jednocześnie niełamliwe. Odkrycie to przypisywane jest Amakuniemu pierwszemu ze znanych nam z nazwiska mieczników japońskich. Istnieją bardziej wyrafinowane metody konstruowania głowni mieczowych. Wymagały one wręcz niebywałego kunsztu. Procje przeznaczone na poszczególne części głowni łączono w różnych proporcjach żelaza i stali, każdą z nich przecinano i zgrzewano niejednakową ilość razy np. 5- 6 razy dla rdzenia, 10 razy dla średnio twardego trzonu i 15- 20 razy dla twardego ostrza. Miecz składający się niekiedy z kilku różnych gatunkowo stali jest wręcz szczytem rękodzielnictwa w skali światowej. Wykutą i to bardzo precyzyjnie głownię okładano gliną, następnie ostro ściętym bambusem odsłaniano samo ostrze. Teraz następował najistotniejszy i najniebezpieczniejszy moment dla miecznika i jego dzieła - hartowanie. W zaciemnionej do tej operacji kuźni mógł się znaleźć obok mistrza jedynie jego następca. Sposób hartowania mający kapitalne znaczenie dla jakości miecza był najbardziej strzeżoną tajemnicą. Był to zarazem finał ciężkiej i długiej (około 60 dni) pracy.

Oprawa

Ostatnim zabiegiem była oprawa głowni w rękojeść oraz wykonanie dla miecza specjalnej pochwy saya, która najczęściej pokrywano laką. Rękojeść, jej ozdoby, jelec tarczowy oraz pochwę wykonywały osobne rody rzemieślników specjalizujących się od wieków w każdej z tych dziedzin. Rękojeść, sklejona z dwóch deszczółek drewna magnoliowego, obciągano białym jaszczurem (wyprawioną chropowato gruzełkowatą skórą ryby z gatunku płaszczek). Następnie owijano ją płaską, jedwabną taśmą, zazwyczaj czarną lub granatową, we wzór tworzący ażurowe romby, przez które widoczny jest jaszczur. Górą na zakończeniu rękojeści, taśma zaczepiona jest o wycięcia w metalowym, ozdobnym kapturku kashira. Z boków rękojeści natomiast znajdują się dwa metalowe guzy menuki, częsciowo pokryte taśmą, mające formy małych płaskorzeżb o kształcie roślin, kwiatów, postaci ludzkich lub zwierzęcych; ułatwiają one trzymanie miecza. U dołu rękojeści znajduje się owalny, metalowy pierścień fuchi. Garda miecza tsuba jest zrobiona   ze stali, żelaza lub miedzi.

Menuki			Fuchi i kashira

Tsuby

Klasyfikacja mieczy

według długości:

• długie powyżej 60 cm daito, do XIV wieku tachi, następnie katana
• średnie 30-60 cm wakizashi, używany jako para z daito przez samurajów od XIV w. albo jako jedyny miecz przez osoby niższego stanu, które uzyskały zgodę władz na posługiwanie się mieczem
• krótki do 30 cm tanto, używany przez samurajów zamiast wakizashi jako para z daito; mogły się nim posługiwać kobiety oraz przedstawiciele mieszczaństwa

według oprawy:

• typ ken stosowany do mieczy starożytnych, najczęściej prostych tachi, jedno- lub dwusiecznych, oprawianych w ozdobne pochwy saya, noszonych na rapciach (taśmy podtrzymujace miecz u pasa)
• styl jindachizukuri stosowany do starych mieczy (X-XVI w.), wykazujący pewne odmiany, gdyż w tym czasie nastąpiło przejście od noszenia miecza na rapciach do wsuwania pary mieczy za pas, zaczeto pokrywać rękojeść tsuka plecionymi taśmami, pod którymi umieszczano ozdoby zwane menuki
• styl bukezukuri stosowany do nowych mieczy; cechą typową stały się oplatane rękojeści, które zawsze noszono za pasem, powszechne stały się pochwy z przegródkami przeznaczonymi na małe sztyleciki kozuki i szpikulce kogai używane do poprawiania fryzury oraz niekiedy ozdobne pałeczki do jedzenia. Kogai najczęściej występowały przy pochwach wakizashi
• styl shirasaya (białej pochwy) stosowany jako zastępczy w miejsce uszkodzonej lub utraconej oprawy, służacy jedynie zachowaniu w dobrym stanie szlachetnej głowni. Shirasaya wykonywano z czystego nie dekorowanego drewna, głównie bez gardy
• typ gunto (miecze wojskowe) dzielący się na: stare kyugunto oraz nowe shingunto (większość z nich jako produkcja seryjna nie podlega klasyfikacji)
• styl shikomezue -miecze laski (niskiej wartości wygladają jak lekko wygięte laski)